tenli»
ordinantie» Gods. Vóórdien hebben we
daarvan nooit gehoord (gelach) en hij haaide
er den toren van Babel en de douane bij
(gelach). Hij heeft bij die gelegenheid ge
zegd, dat vrijhandel wel past voor een groot,
doch niet voor een klein land doch dit is
in lijnrechten strijd met de geheele leer der
Staathuishoudkunde om deze eenvoudige
reder., dat vooral een klein land op goeden J vangen,
om een allerbelangrijkst evenement. En nu
kan men wel iemand kiesrecht geven, doch
daarbij moet men hem geven voorlichting
en leiding opdat hij geen misbruik make van,
als een kind met een mes, niet zichzelf ver
wonde met dit wapen. Daarom heb ik het
verantwoordelijkheidsgevoel, steeds voeling
te houden met de kiezers, onzijdig en onbe-
voet moet blijven met zijn naburen en deze
op geen enkele wijze behoort te hinderen.
De historie van ons land bewijst trouwens
ten volle, dat dr. Kuyper het niet bij het
rechte eind had.
Charles Boissevain heeft juist dezer dagen
herinnerd, dat een afgevaardigde van Emden
in den Duitschen Rijksdag heeft gezegd, dat
vrijhandel de consequentie is der religie en
dat zij ligt in de goddelijke wereldorde, ter
wijl bescherming is verloochening, is maak
werk, is een afgodenbeeld. En die uitspraak
kwam niet voor in het »Berliner Tageblatt*
doch in een zeer hoogstaand Christelijk blad,
dat der conservatievejonkerpartij.de »Kreuz-
zeitung*in den rijd toen de jonkerpartij
vrijhandel noodig had. Hieruit leert men, dat
de menschen de ordinantiën Gods daar zoeken,
waar deze hun belangen dienen (applausk
Een hoogst ernstige zaak is ook onze
koloniale politiek. Indiê ligt wel ver van ons,
maar toch ook ons zeer na aan het hart,
hetgeen ook zoo behoort, omdat we daar een
taak kregen. In deze groote periode van
opbloei is het onze taak, mee te werken tot
ontwikkeling der inlandsche bevolking; een
zeer delicaat werk.
Een niet te ontkennen feit is, dat deze
Regeering en deze Gouverneur-generaal, die
de koloniale politiek voeren niet een
quacstie van rechtsch of linksch op éen
punt een kolossaal verschil toonen met het
geen het koloniaal beleid vordert, namelijk
het streven tot kerstening der inlanders, dus
het brengen van het religieuse element in de
politiek.
Dit kan geschieden op twee wijzen, name
lijk door zeker cachet te leggen in sommige
Regeeringsdaden zooals de passar-ordi-
nantie, het verbod van markt houden op
Zondag, niet de rustdag der inlanders, welke
zóo groote tegenkanting vond, dat zij niet
kon uitgevoerd gelijk ze werd ontworpen
cn door invloed te oefenen op de scholen.
Uit aanhankelijkheid wenscht de inlander
scholen, waar hij ook Nederlandsch kan lee-
ren. Deze taak wordt op prachtige wijze
vervuld door de neutrale Gouvernements-
scholen doch daarnaast opent men zendings
scholen, die maken, dat men in Mohamme-
daansche streken gaat optreden tegen den
cultuur-godsdienst. Eén woord van den
Padisjah en de Heilige oorlog ontvlamt.
Mr. Van Deventer heeft in het propaganda
boekje geschreven over dit groote gevaar en
uiteengezet hoe de behoefte van den inlander
niet daarheen gaat, doch dat hij vooral be
hoort vrijgelaten in zijn vrijheid van gods
dienst. Maar toch zijn reeds tal van Gouverne-
mcnts-scholen vervangen door dessah-scholen
met niet-Europeesch personeel en dit is een
hoogst gevaarlijk spel, dat, als het wordt
voortgezet, zal leiden tot verzet en oproer,
waarvan het einde niet is te voorzien en
waarbij anderen zeer best eens konden gaan
visschen in het troebele water.
De groote leer der godsdienstige verdraag
zaamheid behooren we hoog te houden
anders komt onze koloniale taak en komen
onze koloniën in gevaar (applaus).
Over het onderwijs hier te lande is, vooral
in den laatsten tijd, wel alles reeds gezegd, i
Een enkel punt echter nog. Onze openbare
school is het symbool der verdraagzaamheid.
Onder Minister Kuyper is de ineenschake-
lings-commissic benoemd, welke verbetering
zou aanbrengen over het geheele veld. Zij
diende reeds lang geleden haar rapport in
doch de Regeering heeft het niet gebruikt,
evenmin als zij de positie der onderwijzers
verbeterde. Wat ze wel deed Het opdrijven
der subsidién voor de bijzondere scholen.
Er is niets tegen subsidiedoch het ga
vergezeld van een openhartig, ruiterlijk,
system itisch onderzoek. Men moet durven
en witten weten, waar die subsidièn blijven.
Dat onderzoek is nooit van rechts, doch
wel van links te verwachten (applaus).
Thans de Grondwetsherziening.
Wat zal het effect zijn als rechts de over
winning behaalt? Dat, door het schrappen
van art. 192, de openbare school wordt de
Asschepoetster, die de haard mag vegen als
het al te vuil is, terwijl de zusters genieten
van het goede en het overdadige (applaus).
Ik hoop het niet te beleven, dat de openbare
school wordt een berooide school, van wei
nig betoekenis. voorgoed terug gedrongen
door de Grondwet.
Dan is er nog het kiesrecht, dat ook u
wel heeft doen vragenhoe zal zich dit ont
wikkelen.
In 1848 kregen we in ons land het eerste
rechtstrceksche kiesrecht, in 1889 werd uit
breiding gegeven en de* formule »maat-
schappclijke welstand* ingevoerd we ken
nen de definitieve oplossing nog niet, doch
gevoelen, dat dc uitbreiding verder moet.
Het kiesrecht is het middel om te ko
men tot een goede wetgeving. Definitieve
oplossing van het kicsrechtvraagstuk is daar-
Ook de huidige Regeering kon niet komen
zonder oplossing van dit vraagstuk en zij
benoemde dan ook een Staatscommissie welke
een Latijnsch dichter zou zeggenhoudt
je iachen in gaf een echt blanco
artikel. De Regeeriug deed dan ook ten
slotte maar een voorstel om kiesrecht te ge
ven aan de hoofden der gezinnensterk als
zij is om mooie namen te geven aan lcelijke
dingen, noemde zij dit huismanskiesrecht.
Men zeidehet kiesrecht der liberalen is
zoo losJan stemt, Piet stemter zit geen
organisme in. Wij zuller. dat beter doen en
nemen als basis het gezin, een organisme
als de cel in de biologie.
Doch de velen dan, die geen gezinshoofd
kunnen zijn, zooals de R. K. geestelijke,
door zijn coelibaat, of hij die niet kapitaal
krachtig genoeg is. En men verliet daarom
het geheele systeem en behield toch den
naam gezinshoofden-kiesrecht. Dat is oneer
lijk, onoprecht; dat is in een woord zonder
inhoud of beteekenis.
Kiesrecht is uit zijn aard organiseerend.
Jan en Piet praten wel degelijk en zij vor
men kiesvereenigingen en bonden en unie's
en maken ruim gebruik van hun Grondwet
tig recht van vereeniging.
Erger nog. Deheeren kenden de vrouwen
niet en schrevende wetgever heeft alleen
op het oog de mannen. Doch toen ze thuis
kwamen, zagen ze wel vrouwen. En toen
hebben ze de heele Grondwetsherziening
maar vergeten (gelach).
Overal hebben wij de vrouw noodig
overal werken wij gaarne met haar samen,
behalve op dit gebied. En daarom is in het
concentratie-program wel degelijk opgeno
men vrouwenkiesrecht (bravo's).
Men waarschuwt me, dal het tijd wordt
voor het debat. Daarom nog éen punt, de
plaats, die het Koningsschap inneemt in
onze constitutioneele monarchie. Die plaats
is ingezet in 1813 en bevestigd in 1848 en
1889. Reeds in de wetgeving van Van Ho-
gendorp heet het»De Staten-generaal
deelen de legislatieve macht met den Souve-
reinen Vorst*. Deze Regeering wil er van
maken: »De Koning oefent de wetgevende
macht uit in overleg met de Staten-gene
raal*. Het is een noviteit, den Koning meer
naar voren te schuiven, doch een waarmee
men meer kwaad dan goed zal doen.
Ook wil deze Regeering in de Grondwet
neerleggen de uitdrukking >bij de gratie
Gods* ten einde aan het Koningschap meer
schijn te geven. Ja juist, schijn het is niets
meer dan schijn. We zijn allen wat we zijn
bij de gratie Gods.
Onder en door deze Regeering is ontstaan
een scheiding tusschen volksgenooten, een
splitsing der saamhoorigheid, die werkelijk
weer moet weggedaan.
Godsdienst is een dier stille elementen,
die ieder voor zichzelven waardeert en
waarin hij een ander noch wil mengen, noch
zich wil zien mengen. Thans wordt echter
godsdienst gebruikt, ja misbruikt, om poli
tieke doeleinden na te jagen. Men misbruikt
het Christelijk etiket waar tegenover an
deren voor niet-Ckristenen worden geschol
den om macht te oefenen en anderen
van zich te stooten.
In de 15e, 16e, 17 en 18e eeuw werd er
heel wat gehakkeld over godsdienst, doch
reeds in 1853 gaf Thorbecke het voorbeeld
van verdraagzaamheid ten bate van de
Roomsch-Katholieken.
Godsdienst moet blijven een heilige zaak
en mag niet misbruikt om menschen te schei
den, die niet gescheiden mogen worden.
Geitenfok-vereenigingen, sport-vereenigingen
met godsdienstig momis het niet treurig
om aan te zien het is alles uit den booze
en van bovenaf wordt het gebracht in het
volksleven.
Er wordt gezegd, dat de linksche begin
selen niet Christelijk zijn. Zij werden ge
vormd door de historie en zijn ontstaan door
de vrijzinnige stroomingen.
De rechterzijde is óok zeer verdeeld, ge
tuige de zeer uiteenloopende meeningen over
het weder toepassen van de doodstaf, de al
dan niet voorwaardelijke veroordeeling, zelfs
de verplichte verzekering. Toch heet het
rechtsbeginsel voortgekomen uit den gods
dienst en men beroept zich op heksen-pro-
cessen, enz.
Daarom stel ik de vrijzinnige concentratie
zoc hoog en verwacht ik zooveel van haar.
omdat zij is het symbool onzer nationale
eenheid.
Daarom, geestverwanten, helpt haar den
zege behalen door te kiezen mr. W. H. de
Beaufort (langdurig applaus).
Om y.45 kreeg de heer Van Meche-
1 e n het woord, die zeide, dat er voor de
leden der s. d. a. p. heel wat zou zijn aan
te voeren tegen de rede van inleider, doch
dat zij thans in zoo grooten getale hier j
waren om te toonen, dat zij met de vrijzin- I
nigen optrekken vóór mr. De Beaufort (hoe
rah's).
Het vrijzinnig concentratie-program was
ons niet genoeg; daarom beeft het partijbe
stuur vragen gesteld ook aan mr. De Beau
fort, die al onze wenschen en eischen vol
komen heeft toegestemd (hoerah's). De roode
stemmers worden dus niet vrijgelaten, doch
hebben te zorgen, dat mr. De Beaufort
wordt gekozen (applaus).
De heer Goote, uit Amsterdam, kreeg
hierna het woord en dankte het Bestuur een
heel klein beetje. Het heeft wel debat aan
gekondigd, doch geeft er geen voldoende
gelegenheid voor. In rechtsche vergaderin
gen geeft men heel wat meer tijd aan de
debaters (geroepnooitééns bij Hooger-
zeyl).
Prof. Van Hamel is voorzichtig geweest,
ondeugend-voorzichtig. Hij begon met te zeg
gen, dat de vrijzinnigheid is in 's lands be
lang en heeft begrepen, dat het denkend
deel der natie zou vragenmaar waarom
missen we dan al hetgeen is tegen een bui-
tenlandschen indringer; waarom heeft uw
program geen enkel woord over de lands
verdediging
Inleider is hier gekomen als concentratie
man, doch hij heeft óok gezwegen over ds
sociale wetgeving. Prof. Van Emden heeft
het in Amsterdam V zoo juist gezegdwij
zochten naar punten, die ons vereenigden.
's Lands defensie is toch niet zoo'n gansch
onbenullige zaak.
Gaarne zou ik een voor éen alle punten
bespreken, doch ik krijg daarvoor geen tijd.
Ik had gedacht, dat deze professor bij
uitstek zou bespreken de rechtsquaestiën van
dezen strijd, die bijzonder wordt vertroebeld
(hoerah's) ook door een knipoogje tegen de
malcontenten in de Hervormde kerk.
Aan het einde werd prof. Van Hamel
bijna gemoedelijk (gelach) en dan moet een
vrijzinnige voorzichtig wezen. Wij mannen
van rechts willen geen gemoedelijkheidwij
willen klare uiteenzetting van het principe
waarom het gaat.
Een vrijzinnige komt steeds met het woord
verdraagzaamheid en heeft dus steeds een
groot deel van zijn gehoor aan zijn zijde
doch het gaat niet om verdraagzaamheid dan
wel om verdeeldheid, doch om het beginsel
God óok in den Staat.
Dit is het verschil tusschen verdraagzame
vroomheid en vrome verdraagzaamheid. De
Christen zegtGod in alles. De vrijzinnige
zegt: God is een privaatzaak.
Het doet mij vreemd aan als ik de con-
centratie-candidaten hoor spreken over ver
draagzaamheid en bedenk, dat hun politiek
accoord het gevolg is van die verdraagzaam
heid en dat de vrijzinnige steeds een wig
tracht te drijven tusschen Katholieken en
niet-Katholieken.
Wie verdraagzaam is en neutraal, is een
blad papier. De Cbr. mannen, met hun
scherpe belijning, vreezen geen overheer-
sching van Rome.
Zelfs als de concentratie de 51 haalt
wat niet gebeurt -— gaat Rome toch door
en blijft het zich ontwikkelen. Wat willen
de concentratie-mannen dan
Weet U wie het bij het juiste eind had
Mr. De Beaufort, toen hij schreef, dat al dat
gedoe met de Hervormde kerk niets anders
is dan bangmakerij.
En ook de Tariefwet is niets dan bang
makerij. Prof. Van Hamel zeide: in de
Tweede Kamer wordt gefluisterd, dat de
Tariefwet van de baan is een fluistering,
die o! zoo graag wordt geloofd en hij
liet er bijna dadelijk op volgen Als deze
Regeering blijft, komt de Tariefwet terug.
Prof. Van Hamel sprak over dr. Kuyper's
Heilige orde*ik vraag nog een
oogenblik.
Prof. Van Hamel: Gaarne.
Geroep: Düt is vrijzinnigheid.
De heer Goote: Ik zou staatjes van de
Tariefwet kunnen stellen tegenover staatjes,
die gewoonlijk worden aangevoerd. Prof.
Van Hamel sprak voortdurend over de vrij
handelspolitiek van ons land, maar dit heeft
steeds het protectionisme gehuldigd en aller
lei stappen op dat pad gedaan. Doch nu
wordt men verblind door de briefjes van het
Anti-Tariefwet-Comité. Hoe is die strijdwijze
te qualiificeeren (gelach). Minister Kolkman
wil slechts verbetering van het Tarief. Hij
stelde het leidend begrip voorop en wil geld
hebben voor de sociale wetten en tevens de
nijverheid vooruit helpen. Daartoe worden
niet belast grondstoffen en weinig belast
half-fabrikaten. Slechts heel-fabrikaten worden
flink belast.
Ik kom meer in de volksbuurten dan prof.
Van Hamel en zie daar winkeltje aan win
keltje een abnormaal verschijnsel.
De s. d.a. p. heeft bij deze verkiezing
144 000 stemmen uitgebracht (hoerah's) een
zelfde aantal als dat van hen, die in Duitsch-
land moeten gaan werken omdat hier geen
brood voor hen is.
Ik erken, dat eenige zaken duurder zullen
worden, doch lang niet alle. Is het dan zoo
erg f 2.40 a f 2.60 per jaar meer te moeten
betalen als de loonstandaard stijgt?
In het Oosten des lands zag ik aanvragen
voor grondwerkers, die in Duitschland 40 cent
per uur konden verdienen. Kom daar hier
eens om.
Op éen ding wil ik nog wijzen om u te
doen bepalen of ge rechts dan wel links
zult stemmen (geroep links). Als ge links
stemt, stemt ge voor verwarring (gelach) want
hoe is het mogelijk, dat de concentratie tot
een meerderheid zal komen? Zij staat èn
tegenover de coalitie è.i tegenover de s. d.
a. p. Wie moet dan regeeren (geroep: links).
Wilt ge den chaos, stemt dan links; wilt
ge vrijheid van geestelijke beginselen stemt
dan (geroep: links).
Om 10.05 kwam prof. Van Hamel tot
zijn repliek en zeide
Ook ik heb met belangstelling en sym
pathie van den eersten spreker vernomen,
dat de s. d. a. p. zal stemmen op mr. De
Beaufort. Slechts deze opmerking. De spreker
zeide: >aan al onze wenschen en eischen
komt mr. De Beaufort te gemoet*.
Mr. De Beaufort kan geen andere wen
schen en eischen bevredigen dan die, welke
voortvloeien uit het concentratie-program en
die zijn neergelegd in het manifesthij zal
dus geen gehoor geven aan verdere wen
schen en eischen.
Ook mij is het zelfde gevraagd en ook
ik heb gezegd al hetgeen daar staat, zullen
wij als eerlijke mannen uitvoeren.
Meer heb ik niet gezegd en meer heeft
ook mr. De Beaufort niet gezegd.
Mr. De Beaufort heeft er stellig ernstig
over gedacht vandaar, dat zijn antwoord
wat laat inkwam doch hetgeen hij ant
woordde, is zeker geheel in de lijn van het
concentratie-program.
De andere spreker heeft zich beklaagd
over de gelegenheid tot debat. Zooveel mo
gelijk is hem tijd gegeven, doch reeds in
den aanvang zeide ik, dat ik op tijd thuis
moet zijn.
Er is trouwens geen behoefte meer aan
betoogingen en tarief-berekeningen. Die heeft
men thans nu toch wel in overvloed gehad.
Toch heeft hij gelegenheid gehad, te zeg
gen wat hij op 't hart had.
Debater heeft o. a. gezegd, dat het con
centratie-program niets bevat omtrent defen
sie en seciale wetgeving.
Nu zou ik werkelijk ondeugend willen
worden en willen vragenwat hebt gij dan
op uw program? Art. 192 Grondwet en
anders hoegenaamd niets (applaus). Wij heb
ben ettelijke zaken op ons program gij slechts
éen.
Ik moet heel matig zijn omdat ik in zóo
korten tijd toch niet alles overhoop kan
halen, hetgeen trouwens onnoodig is na
de vele vergaderingen, die hier van beide
zijden zijn gehouden.
De Militiewet ligt er. We hadden nu wel
groote woorden kunnen zetten in ons pro
gram, doch ieder Nederlander weet dat en
dus behoefde het er werkelijk niet meer
te staan.
De sociale vraagstukken zouden op dit
oogenblik te zeer aanleiding geven tot detail-
quaesties. Doch zij zullen worden behandeld
in vrijzinnigen geest en ik verzeker u, dat
wij de oogen open hebben voor de nooden
van de onderste lagen der maatschappij
(applaus). Dat gevoel bestaat bij ons allen de
uitwerking zal volgen te zijner tijdthans
echter is het niet het juiste moment voor
details.
Debater zeide ook, dat ik gemoedelijkheden
heb verteld,
Concentratie is een zich samentrekken naar
het zelfde centrum van al hetgeen bij elkaar
behoort; coalitie is de verbinding van deelen,
die niet bij elkaar behoe.en te behooren.
Debater sprak van God in het Staatkundig
leven. Als gij dat doot, meent gij, dat
waarheid is hetgeen gij zegt. Dat monopolie
hebt ge niet (geroep: juist).
Debater spotte en sprak van privaatzaak.
Ook ik heb den Bijbel gelezen en daarin
o.a. gevonden: iMijn Koninkrijk is niet
van deze wereld*. Dus mag godsdienst niet
zijn de leidende gedachte in het Staatsleven.
Dr. Kuyper heeft eens gezegd: »wij zoe
ken te handelen naar den wil Gods gij zoekt
te handelen naar den wil der menschen*.
Neen, wij trachten óok te handelen naar
God's wil, doch doen dat in oprechte vroom
heid, zonder vertoon en daarom In intimiteit.
De vergaderingen der Gedeputeerde Staten
van Noord-Holland, waarvan ik lid ben, wor
den steeds geopend met een heel mooi oud
gebed, waarin wordt verzocht om kracht tot
plicht en gevoel van verantwoordelijkheid.
Wij zeggen niet, dat wij het monopolie
hebben, doch wij zijn óok niet de wigge,
die wordt gedreven in de eenheid der natie
en die haar in groot gevaar brengt. Dat doet
gij, dat hebt ge gedaan. Het is uw eigen
schuld, dat uw overdrijving, uw overschat
ting, uw overmoedigheid worden doorzien.
Debater duchtte verwarring; welnu, hoe
sterker de concentratie wordt, des te minder
zal die verwarring zijn, des te korter zal zij
duren. Alle verwarring wordt ten slotte op
gelost óok die, welke is veroorzaakt door
de politiek der geestverwanten van den de
bater.
Ik hoop per telegraaf te vernemen, dat
mijn geestverwanten ook hier succes behaal
den.
De vergadering werd hierop te 10.25 ge-
gesloten.
KEjf.Vj
Inzage opgav^
P° ButS»»eester
ter a®
gaven van
bet proces-verbaal
houden verkiezin
ter Gemeente-scS,».
inzage zijn nca,
aangeplakt en te„
alschfift ,ïorden S<
Amersfoort, 24 .j
Del
Jhr. mr. H. W
van het Dagelijk*
eemgmg voor ten|
benoemd tot lid dö
de deelneming van 1
aan de in 19x5 te
v/ereldtentoonstellin
Prof. FKennim
even talrijke als har
dag herdenken waa
tot priester werd ge,
De heer W.
Rijks-universiteit te
gevolg afgelegd heti
examen.
Mejuffrouw B.~
pleegstcr te Nijm
examen voor enqu
ging tot bestrijding
Tot reserve 2e 1
ment infanterie is
W. Arnout, van het
Kapitein J. R~j
Utrechtkapitein A
Terneuzen.
De H. V. C.-com!
op eigen terrein i
met 2i er onder
Aan den elfstedt
Zondag van hieruit
wielrijders deel, di
vertrokken en van
's avonds terugkee:
Om 7,15 kwam
Wakker. Na hem a
SoestdijkJaeger,
uit Amsterdam
Zetten, beiden uit
Utrecht; Brouwer,u
uit IJselsteinen"S
Ooms komt aanst
de A. Z. P. C. hier
petitie ontvangt D
Amsterdam.
Gaumont doet
van »De Arend* ke
en geeft een reeks
den van Merv ea5
van moellah's
waarvan men
die men nooit heeft
Een allergrappig
zaken twee zusjes,
waters op elkaar ge
de beide jougelui ie
verdenken
lukkig heeft een hu
bloempje in het has
eenige kenmerk vai
twee ondeugden, i
zijn gekleed,
Welke vreeselijki
teur-photograaf hec
een draaglijk kiek;
alleen de schoenen
deksel van zijn sl f
glashelder bewezen
graaf*. Een geluk,
zoo hardhandig wor
meer te bekwamen
In »De dochter
geeft de Selig-ma ij
boeiend drama, dat frï
tevens zeer fraaie
een jong goudgrave
speler. Naar huis
aan den weg een st
hij zich haast te
goudstof toevertrou
veiligheid brengt, zi
middels gestorvene
briefje waarin hij
bewaring te hebben
Nu kan hij zich
naar den sheriff, di
arresteeren en zelfs
Het geluk wil,
tocht huiswaarts een 1<
voor een overval
van den Gouverneur
portret, dat zijn n«
om den Gouverneü
haar zoon, die ons< ij
worde ter dood gebi
